حوزه علمیه (اسلام)

عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۴۰ (۱۳۰۱ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد. هم‌اکنون حوزه‌های علمیه موجود در ایران، تحت مدیریت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. این مرکز زیر نظر جمعی به نام شورای عالی حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. مدیر حوزه علمیه قم، با تصویب اعضای شورای عالی حوزه انتخاب می‌شود و همچنین سیاست‌های کلی و بنیادین حوزه نیز با تأیید این شورا اعمال می‌شود. مدیر کنونی مرکز مدیریت حوزه، علیرضا اعرافی است. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم دربر گیرندهٔ بیش از ده معاونت از جمله آموزش، پژوهش، تبلیغ، تهذیب، امور مدارس، آمار و بررسی است. معاونت آمار و بررسی مرکز مدیریت با طلابی که از «موازین طلبگی» تخطی کنند برخورد می‌کند. حوزه علمیه قم دارای مراکز تخصصی از جمله تفسیر، نهج البلاغه، تبلیغ، کلام، فلسفه و علوم حدیث، حقوق و قضای اسلامی می‌باشد. در حوزه علمیه قم، مباحث عالی فقه و اصول و نیز فلسفه و عرفان به سبک‌های متفاوت و ویژه ای عرضه شده‌است. حوزه علمیه قم در دروس عالی دیگر غیر از فقه و اصول، مثل کلام، فلسفه و تفسیر هم در دهه‌های سی تا پنجاه شمسی، که در دیگر حوزه‌ها کمتر مورد توجه بود، شهرت یافت.

پذیرش

هرسال از حدود ماه بهمن تا فروردین، ثبت نام در آزمون ورودی حوزه، انجام می‌شود. بعد از گرفتن آزمون که معمولاً در دو سطح «دیپلم» و «زیر دیپلم» انجام می‌شود، توزیع قبول شدگان براساس محل‌های مورد نظر برای تحصیل انجام می‌شود و بعد از این، قبول شدگان برای تحصیل در قم، برای انجام مصاحبه، به مرکز مدیریت فراخوانده می‌شوند و کسانی که برای شهرستان‌ها قبول شده‌اند به حوزه‌های شهرستان. برای کسانی که بعد از گرفتن مدرک از دانشگاه بخواهند به حوزه بروند در گذشته هیچ گونه آزمونی در نظر گرفته نمی‌شد و برای پذیرش فقط مصاحبه می‌کردند، ولی امروزه دانشجویان هم برای مشخص شدن وضعیت هوشی و علمی مورد آزمون و مصاحبه قرار می‌گیرند. ورودی‌های فوق دیپلم به بالا، در مدرسه معصومیه قم مشغول به تحصیل می‌شوند. مدارس موجود در قم، جمعاً حدود ۵۰ مدرسه است که نصف آن مربوط به طلاب دیپلمه و نصف دیگر مدارس سیکل هستند. برنامه درسی مدارس سیکل با مدارس دیپلم تفاوت اندکی دارد.

تغییر نظام آموزشی

نظام سنتی: تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، حوزه‌های علمیه بر پایهٔ همکاری متقابل استاد و شاگرد اداره می‌شد و نظام آموزشی واحد و نظام‌مندی نداشتند.

نظام جدید: بعد از انقلاب، حوزه‌ها به تابعیت شورای عالی حوزه‌های علمیه و مدیریت «مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه» تحت شورای عالی حوزه‌ها درآمدند. به دنبال آن ساختارهای سنتی در برخی از بخش‌ها فرو ریخت و حوزه‌های علمیه ساختار جدیدی یافتند.

حوزه علمیه خواهران

حوزه‌های علمیه خواهران دو بخش موازی دارد: مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران سراسر کشور، جامعه الزهراء.

مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران

در میان شیعیان تحصیل علوم دینی میان زنان به صورت منفرد و پراکنده بود. از حدود چهار دهه پیش، مراکز تحصیلی علوم دینی زنان به شکل سامان یافته به تعداد کمی وجود داشت. شورای عالی حوزه علمیه قم در اسفند ۱۳۷۵ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران را تأسیس کرد تا «با مدیریت واحد، مدارس علمیهٔ خواهران را سازماندهی، هدایت و نظارت کند».

جامعة الزهراء

حوزه علمیه جامعة الزهراء قم هم به پذیرش و آموزش طلاب خانم اقدام می‌کند.

به کسانی که در حوزه علمیه مشغول به تحصیلات حوزوی هستند، طلبه میگویند.

در حوزه، نسبت به شهر و مرکزهای آن، دروس متفاوتی خوانده می‌شود. هر پایه در طول یک سال تحصیلی و در دو ترم خوانده می‌شود.طلاب می‌توانند در کنار نظام آموزشی متداول حوزه در مراکز تخصصی وابسته به حوزه به تحصیل تخصصی‌تر و گسترده‌تر علوم مرتبط به تحصیلات حوزوی بپردازند. همچنین مؤسسات آموزش عالی وابسته به حوزه نیز که مرتبط با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند امکان تحصیل تخصصی طلاب در رشته‌های مرتبط با تحصیلات حوزوی را فراهم می‌کنند.

پس از انقلاب اسلامی ایران حوزه‌های علمیه در ایران به صورت قانونمند درآمدند به این صورت که تحصیل در حوزه علمیه به دو نظام زیر گفته تقسیم شد:

• بلند مدت (اجتهاد محور یا مجتهد پرور)
• کوتاه مدت (تبلیغ محور یا مبلّغ پرور)

هر پایه تحصیلی معادل یک سال تحصیلی عادی نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران (از ابتدای مهر ماه تا انتهای خرداد ماه) متشکل از دو نیمسال تحصیلی است.

دوره بلند مدت

به طور کلی، مواد درسی اصلی در حوزه علمیه در درجه اول فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و در کنار آن‌ها کلام، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ اسلام، منطق، فلسفه، اخلاق و… می‌باشد. مهم‌ترین کتب درسی حوزه شامل شرح لمعه دمشقیه، اصول فقه، فرائدالاصول (رسائل)، مکاسب و کفایةالاصول است.

در دوره بلند مدت و در بدو ورود به حوزه، طلاب وارد سطح ۱ میشوند که در سه سال ابتدایی، ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، لغت)، احکام، تجوید قرآن، کلام و عقاید اسلامی، منطق قدیم (ارسطویی)، اخلاق اسلامی، تفسیر قرآن، تاریخ اسلام و… خوانده شده و در سه سال دوم با مبانی و کلیات فقه و اصول فقه آشنا می‌شوند. کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (شرح لمعه) در فقه و اصول فقه مرحوم مظفر در اصول فقه از مهم‌ترین کتبی است که در گذرانده می‌شود.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادر شده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۱ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کاردانی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود.

طلاب در سطح ۲ بیشتر وقت خود را صرف فقه (مکاسب مرتضی انصاری) و اصول فقه (فرائد الاصول مرتضی انصاری و فلسفه اسلامی (بدایة الحکمة) می‌کنند. زمان باقی‌مانده باید صرف تحصیل در کلام، رجال و تفسیر شود.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادره مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۲ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. فارغ‌التحصیلان این دوره می‌توانند در آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها در تمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن، ادامه تحصیل دهند.

طلاب در سطح ۳ بیشتر وقت خود را صرف فقه (مکاسب مرتضی انصاری) و اصول فقه (کفایة الاصول آخوند خراسانی) و فلسفه اسلامی (نهایة الحکمة) می‌کنند. زمان باقی‌مانده باید صرف تحصیل در کلام، رجال و درایه (مصطلح‌الحدیث) و تفسیر شود.

طلاب حوزهٔ علمیه که بر اساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۳ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. طلاب حوزه‌های علمیه فارغ‌التحصیل این دوره می‌توانند در امتحان ورودی مقطع دکترای درتمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن برحسب تشخیص گروه آموزشی، دروس پیش‌نیاز را تا سقف تعداد واحدهای مجاز در دو نیم سال تحصیلی بگذرانند.

سطح ۴ یا سطح خارج، بالاترین سطح حوزه است که در این سطح، طلاب کتاب خاصی را نمی‌خوانند بلکه برای تحقیقات و پژوهش بیشتر و آموختن روش اجتهاد و استنباط و نظریه‌پردازی در علوم دینی در علاوه بر تحقیقات و پژوهش‌های فردی در درس خارج شرکت می‌کنند. این دوره برای تمرین و کارورزی و تحقیق و آموزش روش نظریه‌پردازی در علوم دینی است که درصورت تکمیل آن مجتهد می‌شوند. مجتهد کسی است که در فهم علوم دینی متخصص و صاحب‌نظر باشد. دارا بودن سطح چهار حوزه به معنای اجتهاد مطلق نیست.

طلاب حوزهٔ علمیه که براساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۴ را طبق برنامه از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره دکتری دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود.

دوره کوتاه مدت

عالی ترین مدرک حوزهٔ علمیه که البته به صورت غیررسمی میباشد، اجازه اجتهاد است که از سوی مراجع تقلید یا مجتهدان غیر مرجع، صادر می‌شود که به معنای تایید توانایی فرد برای اجتهاد و فتوا دادن است.

مجتهدین تراز اول که شرایط تقلید را داشته باشد و مورد رجوع بسیاری از شیعیان برای شناخت احکام شرعی باشند مرجع تقلید نام دارند. این مراجع علاوه بر ارائه احکام شرعی به پرورش طلاب در دروس عالی خارج می‌پردازند.

بعضی تصور می‌کنند، طلاب زمانی را نیز صرف فراگیری ریاضیات، طب اسلامی، عرفان اسلامی و مکالمه عربی می‌کنند که با مرور در برنامه درسی حوزه‌های علمیه معلوم می‌شود این درس‌ها هیچ جایگاه رسمی در این برنامه ندارند.

حوزه‌های علمیه مطرح شیعه:
در ایران

• حوزه علمیه قم
• حوزه علمیه تهران
• حوزه علمیه اصفهان
• حوزه علمیه خراسان

سایر کشورها:

• حوزه علمیه نجف
• حوزه علمیه کربلا

مدارس علمیه‌ای که فقط شهرت و سابقه تاریخی دارند:

• مدرسه سپهدار
• مدرسه مریم بیگم صفوی خوانسار(با نام فعلی حوزه علمیه علوی خوانسار)
• مدرسه آقا ضیاءالدین
• مدرسه حاج محمدابراهیم
• مدرسه علمیه خان
• مدرسه گلشن نیشابور
• مدرسه فضل بن شاذان نیشابور
• مدرسه علمیه آقا بابا خان شیراز
• مدرسه علمیه منصوریه شیراز

مَدْرَس واژه‌ای عربی به معنای محل درس دادن است. مَدرَس یکی از اجزای مدارس سنتی حوزه علمیه است که محل درس دادن یا کتابخانه بوده‌است. در کنار مدرس‌ها، حجره‌ها نیز علاوه بر کارکرد اقامتی، فضایی نیز برای تدریس بوده‌است.

مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دربارهٔ میزان اعتبار مدارک حوزوی

اطلاق عنوان‌ها و القاب گوناگون به طلاب و روحانیون دارای رتبه‌بندی رسمی و قانونی نیست، اما می‌توان تا حدودی میزان، درجه و رتبهٔ هر عنوانی را در ایران معاصر مانند تعریفات ذیل طبقه‌بندی کرد.

موارد ذیل بدون انجام تحقیق معتبر علمی، بدون ترتیب و تنها بر اساس نظرات بعضی از خود افراد طلبه و روحانی است و ممکن است این موارد یا مواردی به غیر از این موارد، به تنهایی یا با هم در یک نفر ایجاد انگیزه برای ورود به فضای حوزه علمیه و نظام روحانیت ایران معاصر کند.